فرآوری غلات (مانند جو، ذرت، گندم) با روش‌هایی مثل **خیساندن**، **تخمیر**، و **گرما دادن**، ارزش غذایی و قابلیت هضم آن‌ها را برای دام و طیور بهبود می‌بخشد. این روش‌ها به خصوص برای نشخوارکنندگان (گاو، گوسفند) و تک‌معدده‌ها (خوک، طیور) کاربرد دارد. در ادامه، روش‌های کلیدی و تأثیرات آن‌ها توضیح داده می‌شود:
---
### **۱. روش‌های اصلی فرآوری غلات**
#### **الف) خیساندن ساده (Soaking)**
- **روش اجرا**:
- غلات را در آب (با دمای ۲۰-۳۰°C) به مدت **۲۴-۴۸ ساعت** قرار دهید.
- نسبت آب به غله: **۱.۵ تا ۲ به ۱** (مثلاً ۱۰۰ کیلو غله + ۱۵۰-۲۰۰ لیتر آب).
- **مزایا**:
- نرم‌شدن دانه → کاهش آسیب به دستگاه گوارش.
- کاهش جزئی فیتات‌ها و مهارکننده‌های آنزیمی.
- **معایب**:
- خطر رشد قارچ و باکتری (اگر بیش از ۴۸ ساعت بماند).
#### **ب) تخمیر اسیدی (Acid Fermentation)**
- **روش اجرا**:
- افزودن **اسیدهای آلی** (مثل اسید لاکتیک ۱-۲٪) یا **کشت آغازگر** (لاکتوباسیلوس) به آب خیسانده.
- زمان: **۴۸-۷۲ ساعت** در دمای ۳۰-۳۵°C.
- **مزایا**:
- کاهش **pH به ۴-۴.۵** → مهار پاتوژن‌ها.
- تجزیه **فیبر** و **پروتئین‌های سخت**.
- افزایش **ویتامین‌های گروه B**.
#### **ج) جوانه‌زنی (Malting/Sprouting)**
- **روش اجرا**:
- خیساندن غلات **۸-۱۲ ساعت** → آبکشی → قرار دادن در سینی‌های تاریک با رطوبت ۸۰٪ به مدت **۳-۵ روز**.
- **مزایا**:
- افزایش **ویتامین C، E و آنزیم‌ها** (مثل آمیلاز).
- کاهش **فیتات‌ها** تا ۴۰٪ → جذب بهتر مواد معدنی.
- مناسب برای جیره **طیور** و **گوساله‌ها**.
#### **د) فرآوری حرارتی (Heat Processing)**
| روش | شرایط اجرا | تأثیر اصلی |
|--------------|-----------------------------|-------------------------------|
| **پختن** | جوشاندن در آب ۹۰-۱۰۰°C (۲۰-۳۰ دقیقه) | ژلاتینه‌سازی نشاسته → هضم آسان‌تر |
| **بخاردهی** | بخار پرفشار (۱۰۵-۱۱۰°C) برای ۳-۵ دقیقه | کاهش ضدمواد مغذی (مهارکننده‌های تریپسین) |
| **اکسترودر** | حرارت + فشار بالا → خروج از دای | افزایش قابلیت هضم پروتئین و نشاسته |
---
### **۲. تأثیر فرآوری بر ارزش غذایی**
| پارامتر | خیساندن | تخمیر | جوانه‌زنی | حرارتی |
|-----------------|----------|--------|-----------|---------|
| **قابلیت هضم نشاسته** | +۱۰٪ | +۱۵٪ | +۱۲٪ | **+۳۰٪** |
| **کاهش فیتات‌ها** | +۲۰٪ | **+۶۰٪** | **+۴۰٪** | +۲۵٪ |
| **افزایش پروتئین قابل متابولیسم** | کم | **زیاد** | متوسط | زیاد |
| **تخریب ویتامین‌ها** | - | - | افزایش ویتامین | کاهش ویتامین‌های حساس (مثل B1) |
> **نکته**:
> - **نشخوارکنندگان**: تخمیر و خیساندن → بهبود تخمیر شکمبه.
> - **طیور**: اکسترودر و پخت → جذب بهتر در روده باریک.
---
### **۳. دستورالعمل‌های عملی برای دام‌های مختلف**
#### **الف) گاوهای شیری و پرواری**
- **غلات ترجیحی**: جو، ذرت.
- **روش بهینه**: **تخمیر اسیدی** یا **بخاردهی**.
- مثال: خیساندن جو با **۱٪ اسید پروپیونیک** به مدت ۴۸ ساعت → افزایش تولید شیر تا **۱.۵ کیلوگرم/روز**.
- **مقدار مصرف**: حداکثر ۴۰٪ جیره ماده خشک.
#### **ب) طیور (مرغ گوشتی و تخمگذار)**
- **غلات ترجیحی**: ذرت، گندم.
- **روش بهینه**: **پخت** یا **اکسترودر**.
- مثال: پخت ذرت (۲۰ دقیقه) → افزایش وزن روزانه **۵-۷٪** در جوجه‌های گوشتی.
- **محدودیت**: جوانه‌زنی بیش از ۵ روز → افزایش فیبر → کاهش انرژی.
#### **ج) خوک‌ها**
- **غلات ترجیحی**: جو، گندم.
- **روش بهینه**: **جوانه‌زنی** (۳ روزه) یا **خیساندن با آنزیم‌ها** (بتاگلوکاناز).
- مثال: جو جوانه‌زده → بهبود ضریب تبدیل غذایی **۸-۱۰٪**.
---
### **۴. ملاحظات کلیدی**
1. **پایش pH**: در روش تخمیر، pH < 4.5 از فساد جلوگیری می‌کند.
2. **خشک‌کردن پس از فرآوری**:
- کاهش رطوبت به زیر **۱۴٪** برای جلوگیری از کپک‌زدگی (با خشک‌کن یا آفتاب).
3. **استفاده از افزودنی‌ها**:
- **نمک** (۱٪): بهبود طعم و مهار باکتری‌ها.
- **آنزیم‌ها** (فیتاز، زایلاناز): افزایش قابلیت هضم.
4. **پرهیز از سموم**:
- غلات را قبل از فرآوری از نظر **مایکوتوکسین‌ها** آزمایش کنید.
---
### **۵. مقایسه هزینه و بازدهی**
| روش | هزینه اجرا | تجهیزات مورد نیاز | افزایش بازدهی تولید |
|--------------|-------------|----------------------------|----------------------|
| **خیساندن** | کم | مخزن پلاستیکی | ۵-۸٪ |
| **تخمیر** | متوسط | مخزن درب‌دار + اسید | ۱۰-۱۵٪ |
| **جوانه‌زنی**| متوسط | سینی، سیستم رطوبت‌دهی | ۸-۱۲٪ |
| **اکسترودر** | بالا | دستگاه اکسترودر | **۱۵-۲۵٪** |
> ✅ **جمع‌بندی نهایی**:
> - برای **گله‌های کوچک**: خیساندن یا تخمیر اسیدی → هزینه کم و اجرای آسان.
> - برای **واحدهای صنعتی**: اکسترودر یا بخاردهی → بازدهی بالا و کنترل کیفی بهتر.
> - **هشدار**: فرآوری نامناسب (مثل حرارت بیش از حد) باعث **تخریب ویتامین‌ها** و **کاهش ارزش غذایی** می‌شود!
با به‌کارگیری این روش‌ها، **قابلیت هضم انرژی غلات تا ۳۰٪ افزایش یافته** و سلامت گوارش دام بهبود می‌یابد.
