مدیریت بهداشت سم و پیشگیری از بیماری‌های سم (مانند لنگش، عفونت‌های باکتریایی، زخم کف سم و...) یکی از **اساسی‌ترین بخش‌های مدیریت گله** در دامداری‌های صنعتی و سنتی است. بیماری‌های سم نه تنها باعث **رنج شدید دام** می‌شوند، بلکه **هزینه‌های اقتصادی سنگینی** (کاهش تولید شیر و گوشت، کاهش باروری، هزینه‌های درمان، حذف زودهنگام دام) به دنبال دارند. یک برنامه پیشگیرانه مؤثر نیاز به **رویکرد چندوجهی** دارد.

**اصول کلیدی مدیریت بهداشت سم و پیشگیری از بیماری‌ها:**

### 1. طراحی و مدیریت جایگاه و بستر

* **کف مناسب:**

    * **صاف اما غیرلغزنده:** کف باید از موادی ساخته شود که به سم آسیب نزند (بتن با پرداخت مناسب، کف پلاستیکی مخصوص).

    * **زهکشی عالی:** آب، ادرار و کود باید به سرعت از جایگاه خارج شود. رطوبت مداوم سم را نرم و مستعد آسیب و عفونت می‌کند.

    * **عدم وجود لبه‌های تیز یا سوراخ:** برای جلوگیری از ضربه و پارگی سم.

* **بستر کافی، خشک و تمیز:**

    * **ضخامت کافی:** بستر (کاه، خاک اره، ماسه تمیز) باید به اندازه‌ای ضخیم باشد که دام بتواند به راحتی دراز بکشد و هنگام برخاستن فشار کمتری به سم وارد شود.

    * **خشک‌نگه‌داری:** بستر مرطوب محیط ایده‌آلی برای رشد باکتری‌های عامل بیماری‌هایی مانند **درماتیت انگشتی (فول تروت)** و **زخم کف سم** است. بستر را روزانه مرتب و قسمت‌های خیس را تعویض کنید.

    * **تعویض منظم:** بستر کاملاً کهنه و آلوده را به طور دوره‌ی تعویض و جایگاه را ضدعفونی کنید.

* **فضای کافی:** تراکم زیاد دام باعث افزایش رقابت برای استراحت، افزایش تماس با کود و رطوبت، و افزایش استرس و آسیب می‌شود.

* **راهروهای خشک و تمیز:** مسیرهای تردد دام باید خشک و عاری از اجسام تیز باشد.

### 2. تغذیه متعادل

* **جلوگیری از اسیدوز شکمبه:** این مهم‌ترین عامل تغذیه‌ای در بروز **لنگش** (به ویژه **لنگش متابولیک**) است.

    * **تدریجی بودن تغییر جیره:** به ویژه هنگام انتقال به جیره‌های پرانرژی (مثل شروع دوره شیردهی یا پرواربندی).

    * **فیبر مؤثر کافی:** حداقل 28-32% NDF در جیره گاو شیری. استفاده از علوفه با طول ذرات کافی برای تحریک جویدن و تولید بزاق (بافر طبیعی).

    * **کربوهیدرات‌های سریع‌التخمیر (نشاسته، قند) را مدیریت کنید:** از مقادیر بیش از حد در یک وعده خودداری کنید.

    * **استفاده از بافرها:** مانند **بی‌کربنات سدیم (جوش شیرین)** در جیره گاوهای شیری پرتولید.

* **تامین کافی ویتامین‌ها و مواد معدنی:**

    * **بیوتین (ویتامین H):** نقش مهمی در سلامت بافت شاخی سم دارد. مکمل‌سازی آن می‌تواند کیفیت سم را بهبود بخشد.

    * **زینک (روی):** برای سنتز کراتین و ترمیم بافت ضروری است.

    * **مس:** در متابولیسم بافت همبند و تشکیل کلاژن نقش دارد.

    * **سلنیوم و ویتامین E:** به عنوان آنتی‌اکسیدان از آسیب سلولی جلوگیری می‌کنند (کمبود سلنیوم می‌تواند باعث مشکلات سم شود، اما **مسمومیت با سلنیوم بسیار خطرناک است**).

    * **منگنز:** برای تشکیل بافت همبند سالم.

* **اجتناب از چاقی مفرط:** وزن زیاد فشار مضاعفی بر سم‌ها وارد می‌کند.

### 3. اصلاح منظم سم (سم چینی - Functional Trimming)

* **هدف:** حفظ شکل و زاویه طبیعی سم، توزیع متعادل وزن روی سم، حذف بافت‌های اضافی و آسیب‌دیده، تشخیص زودهنگام مشکلات.

* **تناوب:**

    * **گاو شیری:** حداقل **2 بار در سال** (معمولاً قبل از زایش و در میانه دوره شیردهی). گاوهای مشکل‌دار ممکن است به دفعات بیشتری نیاز داشته باشند.

    * **گاو گوشتی:** معمولاً 1 بار در سال یا بر اساس نیاز.

    * **گوسفند و بز:** معمولاً 1-2 بار در سال یا هنگام مشاهده رشد بیش از حد.

* **توسط فرد آموزش‌دیده:** اصلاح سم یک **تخصص** است. انجام نادرست آن می‌تواند باعث آسیب شدید و لنگش دائمی شود. از اصلاح‌کننده‌های مجرب و آموزش‌دیده استفاده کنید.

### 4. مدیریت حرکت و استرس

* **کاهش مسیرهای طی شده:** طراحی جایگاه به گونه‌ای که دام مجبور نباشد مسافت‌های طولانی را برای آب، خوراک یا شیردوشی طی کند.

* **سطح مسیرهای تردد:** مسیرها باید تا حد امکان صاف، خشک و غیرلغزنده باشند. از سنگفرش‌های نامنظم یا مسیرهای گل‌آلود اجتناب کنید.

* **کاهش استرس:** استرس ناشی از گرما، ازدحام، حمل‌ونقل یا تغییر گروه‌ها می‌تواند سیستم ایمنی را تضعیف و خطر بیماری‌ها را افزایش دهد.

### 5. حمام سم (Footbath)

* **هدف:** پیشگیری و کنترل بیماری‌های عفونی شایع سم مانند **درماتیت انگشتی (فول تروت - Hairy Heel Warts)** و **درماتیت بین انگشتی (فول اینفکشن)**.

* **محلول‌های رایج:**

    * **سولفات مس (5-10%):** مؤثر اما باعث رنگی شدن سم و محیط می‌شود و در خاک تجمع می‌یابد.

    * **سولفات روی (10%):** مؤثرتر از سولفات مس برای برخی موارد، تجمع زیستی کم‌تر.

    * **فرمالین (3-5%):** بسیار مؤثر اما سوزاننده و دارای بخارات تحریک‌کننده (احتیاط زیاد، تهویه مناسب). در هوای سرد اثربخشی کمتری دارد.

    * **محصولات تجاری:** حاوی اسیدهای آلی، ترکیبات اکسیدکننده یا آنتی‌بیوتیک‌های موضعی (مثل تتراسایکلین). اغلب گران‌ترند.

* **نکات اجرایی حیاتی:**

    * **پاکسازی اولیه:** دام‌ها **حتماً** باید قبل از ورود به حمام، سم‌هایشان از گل و کود تمیز شده باشد (استفاده از یک حمام آب تمیز یا شیلنگ قبل از حمام اصلی).

    * **طول و عمق مناسب:** حمام باید به اندازه کافی طولانی (حداقل 2-3 متر) و عمیق (حداقل 10-15 سانتی‌متر) باشد تا سم کاملاً در محلول غوطه‌ور شود.

    * **تعویض منظم محلول:** محلول پس از عبور 150-200 راس دام یا وقتی که به شدت آلوده شد، باید تعویض شود. محلول کثیف بی‌اثر است.

    * **تناوب:** معمولاً 2-3 بار در هفته در دوره‌های شیوع یا هفته‌ای 1-2 بار برای پیشگیری. نیاز در گله‌های مختلف متفاوت است.

    * **مکان استقرار:** بعد از شیردوشی و قبل از ورود به سالن انتظار یا جایگاه استراحت ایده‌آل است.

### 6. نظارت مستمر و تشخیص زودهنگام

* **معاینه روزانه دام‌ها:** توجه ویژه به دام‌هایی که می‌ایستند، لنگش واضح دارند، یا تمایلی به راه رفتن ندارند.

* **سیستم نمره‌دهی لنگش (Locomotion Scoring):** آموزش کارکنان برای استفاده از سیستم‌های ساده نمره‌دهی (مثلاً 1 تا 5) برای شناسایی لنگش‌های خفیف قبل از حاد شدن.

* **ثبت دقیق:** ثبت تمام موارد لنگش، نوع بیماری تشخیص داده شده، درمان انجام شده و نتیجه آن. این اطلاعات برای ارزیابی برنامه و شناسایی مشکلات مزمن حیاتی است.

* **معاینه سم بیمار توسط دامپزشک یا سم‌تریمر:** تشخیص دقیق نوع بیماری برای درمان مؤثر ضروری است.

### 7. قرنطینه و کنترل بیماری‌های عفونی

* **جداسازی دام‌های جدید:** دام‌های تازه وارد را قبل از ورود به گله اصلی حداقل 3-4 هفته قرنطینه کنید و سم‌هایشان را کاملاً معاینه و اصلاح کنید.

* **جدا کردن دام‌های بیمار:** دام‌های مبتلا به بیماری‌های عفونی سم (مخصوصاً فول تروت) را سریعاً جدا کنید و درمان را شروع نمایید.

* **ضدعفونی ابزار:** کلیه ابزارهای اصلاح سم و وسایل درمانی را پس از هر بار استفاده بر روی یک دام (به ویژه دام‌های بیمار) به دقت ضدعفونی کنید تا از انتقال بیماری جلوگیری شود.

* **توجه به بیماری‌های عمومی:** برخی بیماری‌های سیستمی مانند **تب برفکی**، **درماتیت طاولی (لوکمپ پوستی)** و **طاعون نشخوارکنندگان کوچک (PPR)** می‌توانند علائم شدید در سم ایجاد کنند. واکسیناسیون به موقع طبق برنامه دامپزشک ضروری است.

### 8. انتخاب ژنتیکی

* **صفات مرتبط با سلامت سم:** در گاو شیری، صفاتی مانند **عمق پاشنه سم**، **زاویه سم** و **مقاومت به لنگش** دارای وراثت‌پذیری قابل توجهی هستند و می‌توان در برنامه‌های اصلاح نژاد از آنها استفاده کرد. انتخاب گاوهای نر (اسپرم) با ارزش اصلاحی بالا برای سلامت سم در بلندمدت تأثیرگذار است.

**جمع‌بندی و تاکیدهای نهایی:**

* **پیشگیری بسیار ارزان‌تر و انسانی‌تر از درمان است.** هزینه‌های سرمایه‌گذاری در جایگاه مناسب، بستر خشک و اصلاح منظم سم، چندین برابر کمتر از هزینه‌های ناشی از کاهش تولید، درمان و حذف دام است.

* **لنگش یک علامت است، نه یک بیماری!** همیشه باید علت اصلی (عفونی، متابولیک، تغذیه‌ای، مکانیکی) را جستجو و رفع کرد.

* **مدیریت چندعاملی است:** هیچ راه‌حل جادویی وجود ندارد. موفقیت در گرو ترکیب **تغذیه صحیح، جایگاه و بستر عالی، اصلاح منظم سم، نظارت مستمر و کنترل بیماری‌های عفونی** است.

* **نقش حیاتی آموزش:** آموزش دامداران، گاوبانان و سم‌تریمرها در زمینه شناسایی زودهنگام لنگش، اصول بهداشت سم و روش‌های صحیح اصلاح سم ضروری است.

* **مشاوره با دامپزشک و متخصص سم:** همکاری نزدیک با دامپزشک گله برای طراحی برنامه جامع پیشگیری، تشخیص صحیح بیماری‌ها و تجویز درمان مناسب حیاتی است. استفاده از خدمات سم‌تریمرهای مجرب و آموزش‌دیده غیرقابل جایگزین است.

اجرای دقیق و مستمر این اصول، سلامت و رفاه دام‌ها را به شدت بهبود بخشیده، طول عمر مفید تولیدی آنها را افزایش داده و سودآوری گله را تضمین می‌کند.