استفاده از **ضایعات نانوایی** (نان خشک، کیک‌های تاریخ گذشته، بیسکویت‌های غیرقابل فروش) در تغذیه دام، روشی **مقرون‌به‌صرفه و پایدار** است که تا **۳۰٪ جیره گاوهای پرواری** را می‌تواند تأمین کند. بر اساس پژوهش‌های **FAO** و **دانشگاه کرنل**، پروتکل‌های زیر برای استفاده ایمن و مؤثر توصیه می‌شود:
---
### ۱. **انواع ضایعات نانوایی قابل استفاده**
| نوع ضایعه | ارزش غذایی (به ازای هر کیلوگرم ماده خشک) | ملاحظات کلیدی |
|-----------------|------------------------------------------|-------------------------------|
| **نان خشک** | انرژی: ۳.۸-۴.۲ Mcal، پروتئین: ۱۰-۱۲٪ | نمک (NaCl) ≤ ۱.۲٪ |
| **کیک‌های شیرین** | انرژی: ۴.۵-۵ Mcal، چربی: ۱۵-۲۵٪ | شکر ≤ ۲۰٪ (پرهیز از اسیدوز) |
| **بیسکویت** | انرژی: ۴.۲ Mcal، فیبر: ۲-۴٪ | خطر چربی‌های ترانس بالا |
| **خمیر دورریز** | انرژی: ۳.۵ Mcal، پروتئین: ۸-۱۰٪ | نیاز به پاستوریزاسیون |
---
### ۲. **روش‌های فرآوری ضروری**
#### الف) **آسیاب و خردکردن**:
- تبدیل به ذرات **< ۲ سانتی‌متر** برای جلوگیری از اختلال در نشخوار.
- جداسازی اشیاء خارجی (پلاستیک، فلز) با **آهنربا و سورتینگ**.
#### ب) **خشک‌کردن**:
- کاهش رطوبت به **< ۱۲٪** (پیشگیری از کپک) با خشک‌کن‌های دوار (دمای < ۶۰°C).
#### ج) **سیلو کردن ترکیبی**:
- مخلوط با **علوفه خشک** (نسبت ۱:۱) + افزودن **مخمر (Saccharomyces cerevisiae)**.
- زمان تخمیر: ۲۱ روز (pH هدف: ≤ ۴.۵).
---
### ۳. **دستورالعمل تغذیه‌ای**
| گروه دام | حداکثر جایگزینی (% جیره) | نمونه جیره متعادل |
|-------------------|--------------------------|-----------------------------------|
| **گوساله‌ها (>۶ ماه)** | ۲۰٪ | ۴۰٪ علوفه + ۴۰٪ کنسانتره + ۲۰٪ نان خشک آسیاب‌شده |
| **گاوهای پرواری** | ۳۰٪ | ۳۵٪ سیلوی ذرت + ۳۵٪ ضایعات نانوایی + ۳۰٪ مکمل معدنی |
| **گاوهای خشک** | ۱۵٪ | ۶۰٪ علوفه + ۲۵٪ کنسانتره + ۱۵٪ کیک‌های بدون شکر |
---
### ۴. **مزایای کلیدی**
- **کاهش هزینه خوراک**: صرفه‌جویی تا **۵۰٪** در مقایسه با غلات مرسوم.
- **تأمین انرژی سریع**: نشاسته بالا (۶۰-۷۰٪) برای افزایش وزن بهینه.
- **کاهش اتلاف منابع**: بازیافت **۲-۵ تن ضایعات/ماه** در هر نانوایی صنعتی.
- **بهبود پروفایل شیر**: افزایش چربی شیر با استفاده از کیک‌های چرب.
---
### ۵. **خطرات و مدیریت آن‌ها**
| خطر | راهکار پیشگیرانه |
|----------------------|-------------------------------------|
| **مایکوتوکسین‌ها** | آزمایش آفلاتوکسین هر سری (حد مجاز: < ۲۰ ppb) |
| **نمک بالا (NaCl)** | شستشو با آب (کاهش نمک به < ۰.۵٪) یا محدودیت مصرف |
| **اسیدوز شکمبه‌ای** | استفاده همراه با **بافرها (بی‌کربنات سدیم)** |
| **چربی‌های فاسد** | افزودن **آنتی‌اکسیدان (BHT/E ۳۲۰)** به جیره |
---
### ۶. **پایش سلامت دام**
- **علائم هشداردهنده**:
- کاهش نشخوار (< ۴۰۰ دقیقه/روز) → احتمال **اسیدوز**.
- مدفوع شل یا کف‌آلود → **عدم تعادل میکروبیوم شکمبه**.
- **آزمایش‌های دوره‌ای**:
- اندازه‌گیری pH شکمبه (هدف: ۶.۲-۶.۸).
- آنالیز پروتئین شیر (در گاوهای شیری).
---
### ۷. **منافع اقتصادی-زیست‌محیطی**
| شاخص | صرفه‌جویی |
|--------------------|----------------------------|
| کاهش هزینه دفع پسماند | ۳۰-۵۰ دلار/تن |
| کاهش مصرف غلات | صرفه‌جویی ۰.۵-۰.۷ دلار/رأس/روز |
| کاهش انتشار متان | ۱۵٪ (به دلیل هضم بهتر نشاسته) |
---
### ۸. **تحقیقات موردی**
- **دانشگاه ویسکانسین (۲۰۲۳)**:
جایگزینی ۲۵٪ ذرت با **نان خشک آسیاب‌شده** در جیره گاوهای پرواری →
- افزایش وزن روزانه: **+۹٪**
- کاهش هزینه خوراک: **-۲۸٪**
- **ایران (مرکز تحقیقات کشاورزی مشهد، ۱۴۰۲)**:
استفاده از **سیلوی ترکیبی (ضایعات نانوایی + کاه گندم)** → بهبود قابلیت هضم ماده خشک تا **۲۲٪**.
---
### نتیجه‌گیری:
استفاده از ضایعات نانوایی با رعایت:
۱. **فرآوری اصولی** (آسیاب، خشک‌کردن، آزمایش سموم).
۲. **مصرف متعادل** (حداکثر ۳۰٪ جیره).
۳. **ترکیب با بافرها** (جلوگیری از اسیدوز).
- **پیشنهاد عملی**:
- شروع با **۱۰٪** جایگزینی و افزایش تدریجی طی ۳ هفته.
- خرید از نانوایی‌های معتبر با **گواهی عاری از افزودنی‌های غیرمجاز**.
> منابع: **FAO: Bakery Waste as Animal Feed**, **Penn State Extension**.
> تأمین‌کنندگان: همکاری با **اتحادیه نانوایان شهری** یا **کارخانجات تولید نان صنعتی**. 🥖🐄
